LABOUR RELATIONS IN CYPRUS: EMPLOYMENT, TRADE UNIONISM AND CLASS COMPOSITION

Abstract

This thesis is a study of contemporary labour relations in Cyprus and is based on case studies from the hotel, the banking and the construction industries. Labour relations are approached holistically, examining both the context and the content of labour power utilisation as well as its broader impact and significance on society as a whole. The thesis focuses on employment practices and work organisation but also includes within its analytic frame, the institutional and political factors involved, management and trade unionism. The workplace is approached as a site of power relations whereby social identities and divisions occur and authority is both established and contested. Thus labour and trade union organisation is examined at the workplace level and analysed from the workers' perspective, taking into account the experience of hierarchies and resistance, and the experience of cooperation and conflict.

The study is located in a nationally specific context, situating the contemporary state of labour relations in Cyprus in the historical course of development and local particular conditions of the island. The colonial legacy, the ethnic conflict and the division of the country and the rapidity of modernisation have impacted substantially on both the industrial relations and the class structure of the society. On the other hand, international forces, trends and phenomena in the era of globalisation such as flexibility in and the deregulation of the labour market, increased capital and labour flows, neo-liberal discourses and trade union decline constitute the broader coordinates of the labour process. These facts and schemata are both examined in the light of empirical data from Cyprus and used to explore and explain issues of contemporary labour organisation and class composition.

Theoretically and politically the thesis is situated within a general Marxian framework that is informed both by the conflict school of industrial relations and the tradition of class composition studies. Workers' resistance and class conflict, the means through which class is being composed, is seen not only as a political by-product of the labour process but ontologically at its centre and conceptually at its heart. Thus the thesis also includes references to and can be used in broader discussions in and of the Left and concludes with a characterisation of the challenges and the prospects of the labour and trade union movement in Cyprus.

CHAPTER ONE: Theoretical and historical context and the research problem......................13

1.1. Aims, scope and rationale of the research.......................................................................13

2. Reviewing the main/relevant literature: theoretical and conceptual framework.............14

1.2.1 The significance of labour and labour research..........................................................

1.2.2. Employment and workplace relations........................................................................

1.2.3. Trade unionism and the labour force..........................................................................

1.2.4. Class and class struggle..............................................................................................

1.3. Reviewing the main/relevant literature: historical context..............................................28

1.3.1. Conceptualizing the modernization process.............................................................

1.3.2. The formation of the Cypriot working class.............................................................

1.3.3. Political and ideological cleavages...........................................................................

1.3.4. Ethnic conflict and the seeds of division..................................................................

1.3.5. 1948 as the key moment of class struggle and a historical turning point.................

1.3.6. The establishment of the national industrial relations system..................................

1.3.7. The servicisation of the economy, immigration and the entry into the EU..............

1.4. The research problem......................................................................................................50

1.5. The structure of the thesis and the argument...................................................................51

CHAPTER TWO: Methodology and fieldwork............................................................................55

2.1. Choice of sources and methods.......................................................................................55

2.2. Ethical considerations......................................................................................................60

2.3. The seven case studies.....................................................................................................61

2.3.1. The hotels..................................................................................................................

2.3.2. The banks...................................................................................................................

2.3.3. The construction sites................................................................................................

2.4. Experience, fieldwork data and writing up......................................................................73

CHAPTER THREE: The deregulation of employment relations................................................78

3.1. The erosion of collective bargaining..............................................................................78

3.1.1. The refusal to make or recognise collective agreements..........................................

3.1.2. The evasion or exclusion of workers from existing collective agreements..............

3.2. Personal contracts............................................................................................................82

3.2.1. Flexibility for employers...........................................................................................

3.2.2. Inability of a trade union response............................................................................

3.3. Subcontracting..................................................................................................................87

3.3.1. Rationale....................................................................................................................

3.3.2. Practice......................................................................................................................

3.4. Undeclared work...............................................................................................................91

3.4.1. Informal economy.....................................................................................................

3.4.2. Super-exploitation.....................................................................................................

3.5. Trade union response to the deregulation of employment relations..................................95

CHAPTER FOUR: The decline and transformation of trade unionism.....................................96

4.1. General and industrial trade unionism............................................................................96

4.1.1. Efficiency.................................................................................................................

4.1.2. Structure...................................................................................................................

4.2. Organizational difficulties in general trade unionism..................................................102

4.2.1. Communication with and integration of immigrant workers...................................

4.2.2. The limited appeal of trade unionism amongst precarious workers.........................

4.3. From the function of class mobilisation to the function of personalised service..........107

4.3.1. Distance between organisation and membership.....................................................

4.3.2. Continuing relevance of trade unionism and the power of trade union leadership...

4.3.3. Individualism and collectivism..................................................................................

4.4. The politics of social partnership..................................................................................112

4.4.1. Class compromise......................................................................................................

4.4.2. Integration into the state............................................................................................

CHAPTER FIVE: Management and hierarchies at work.........................................................118

5.1. Human resource management and the management of work........................................119

5.1.1. The middle managers...................................................................................….........

5.1.2. Authority and control................................................................................................

5.2. Gender and ethnicity in the labour process...................................................................123

5.2.1. Gendering and ethnicisation of jobs..........................................................................

5.2.2. Discrimination and its challenge...............................................................................

5.3. Social cleavages in the labour force...............................................................................128

5.3.1. Occupational and sectoral identities...........................................................................

5.3.2. Age and seniority........................................................................................................

5.4. Differentials of power: skills, pay and social networks................................................132

5.4.1. Skills, experience and productivity...........................................................................

5.4.2. Social relations and networks....................................................................................

5.4.3. Salaries and wages.....................................................................................................

CHAPTER SIX: Class composition and political implications..................................................137

6.1. Workers and work.........................................................................................................137

6.1.1. The act of work...........................................................................................................

6.1.2. The time of work........................................................................................................

6.1.3. Segmentation at work.................................................................................................

6.2. Workers and their interests............................................................................................143

6.2.1. Ideological orientations..............................................................................................

6.2.2. Structural realities.......................................................................................................

6.2.3. Political prospects.......................................................................................................

6.3. Workers and authority...................................................................................................150

6.3.1. Resisting management.........................................................................................…...

6.3.2. Resisting work............................................................................................................

6.4. Workers against capital.................................................................................................152

6.4.1. Collective action........................................................................................................

6.4.2. Precarious subjectivities............................................................................................

6.5. Class beyond ethnicity...................................................................................................160

CHAPTER SEVEN: A note on labour relations and the working class north of the green line and some preliminary comparisons with the south.....................................................................162

7.1.The unique and exceptional state of north Cyprus.........................................................162

7.1.1. Historical and political context...................................................................................

7.1.2. Economy and society..................................................................................................

7.2. Labour conditions..........................................................................................................167

7.2.1. Turkish Cypriot and immigrant workers...................................................................

7.2.2. The informal economy and super-exploitation..........................................................

7.3. Trade unions and politics...............................................................................................173

7.3.1. Upholding living and working standards..................................................................

7.3.2. Communal identity: class and ethnicity revisited......................................................

CHAPTER EIGHT: Conclusions.................................................................................................178

8.1. Summing up: bringing the thesis together.....................................................................180

8.2. Looking forward: problems and prospects of the labour movement in Cyprus............183

BIBLIOGRAPHY AND SOURCES: Data and References.......................................................187

Primary sources:...............................................................................................................................187

A: List of Interviews taken.....................................................................................................................

B: Newspapers and internet sites examined...........................................................................................

C: Archival sources, statistics and official documents cited:.................................................................

D: Press articles and other primary sources cited:..................................................................................

Secondary sources cited:..................................................................................................................192

Books, Journal articles, Reports:............................................................................................................

the whole thesis is on-line here

http://wrap.warwick.ac.uk/47187/ 

Η ευέλικτη απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων στην Κύπρο (Μάης 2011)

7ο Ιστορικό Συνέδριο περιοδικού Ιστορείν, Αθήνα

“Ιστορία της εργασίας – Νέες προσεγγίσεις σε ένα διαρκές ζήτημα”

Γρηγόρης Ιωάννου

Τμήμα Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Warwick

Μάης, 2011

Η ευέλικτη απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων στην Κύπρο

Εισαγωγή

Η ανακοίνωση αυτή πραγματεύεται τις διάφορες μορφές που παίρνει η απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων τις τελευταίες δυο δεκαετίες στην Κύπρο. Αντλώ τα δεδομένα μου από την εμπειρική έρευνα που πραγματοποίησα την περίοδο 2007-2008 (στα πλαίσια εκπόνησης διδακτορικής διατριβής) σε τρεις διαφορετικές βιομηχανίες στην Κύπρο – την ξενοδοχειακή, την τραπεζική και την οικοδομική. Συγκεκριμένα εστίασα σε 3 ξενοδοχειακές μονάδες, 2 τραπεζικούς οργανισμούς και 2 κατασκευαστικές εταιρείες με την μέθοδο της μη συμμετοχικής παρατήρησης και πήρα γύρω στις 200 μη δομημένες συνεντεύξεις με εργαζόμενους, επιστάτες-διευθυντές και συνδικαλιστές. Η βασική θέση που θα αναπτύξω εδώ είναι ότι η απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων στην Κύπρο συντελείται στα πλαίσια, και σε αξιοσημείωτο βαθμό, με την ρητορική της ευελιξίας και παρότι αυτό είναι μεν παγκόσμιο φαινόμενο συνυφασμένο με την παγκοσμιοποίηση και τον νεοφιλελευθερισμό, οι συγκεκριμένες μορφές που αυτή παίρνει σε κάθε χώρα καθορίζονται από τις τοπικές ιστορικές συνθήκες και το τοπικό ισοζύγιο δυνάμεων.

Η συζήτηση για την εργασιακή ευελιξία και την απορρύθμιση σε διεθνές επίπεδο χρονολογείται από την δεκαετία του 1980 και συνδέεται με τις συζητήσεις για τον μετα-φορντισμό ως παραγωγικό υπόδειγμα και την υπηρεσιοποίηση της οικονομίας ως ιστορικό πλαίσιο¹. Βασική προϋπόθεση της ευέλικτης απορρύθμισης είναι η παρακμή του συνδικαλισμού, βασικό της χαρακτηριστικό η κατάτμηση της αγοράς εργασίας και του εργατικού δυναμικού σε πυρήνα και περιφέρεια και βασική της συνέπεια η γενικευμένη ανασφάλεια μέσα από την διάχυση νέων μορφών εργασιακών σχέσεων². Η ευελιξία της εργασίας τόσο ως εμπειρική πραγματικότητα όσο και ως γενικός πολιτικός στόχος αναπτύχθηκε την δεκαετία του 1990, όταν ο νεοφιλελευθερισμός κατάφερε να καταστεί κυρίαρχη ιδεολογία με τις βασικές του θέσεις να γίνονται αποδεκτές και από τις δυνάμεις της σοσιαλδημοκρατίας³. Αυτή τη δεκαετία, μέσα από την αναγνώριση και ενσωμάτωση και της αναγκαιότητας για εργασιακή ασφάλεια έχουμε τον νεολογισμό της ελαστασφάλειας ως καθοδηγητική αρχή της Ευρωπαϊκής εργατικής πολιτικής⁴. Στην πράξη βέβαια, ειδικότερα τα τελευταία χρόνια με την παγκόσμια καπιταλιστική κρίση, έχουμε αύξηση της ανεργίας και της υποαπασχόλησης, την επέκταση της άτυπης οικονομίας και της υπερεκμετάλλευσης, της εξατομίκευσης των εργασιακών σχέσεων και της επισφάλειας.

Ιστορικό πλαίσιο

Το κυπριακό σύστημα εργασιακών σχέσεων ουσιαστικά δημιουργήθηκε τις τελευταίες δυο δεκαετίες της βρετανικής αποικιακής διοίκησης. Η βασική εργατική νομοθεσία που έθεσε κάποιους όρους στην εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και θεσμοποίησε τον συνδικαλισμό μπήκε σε εφαρμογή στις αρχές της δεκαετίας του 1940 με την τροποποίηση του περί συντεχνιών νόμου του 1932 (βασισμένος στον αντίστοιχο αγγλικό του 1871) και την θέσπιση άλλων δυο για τα κατώτατα ημερομίσθια και τις εργατικές διαφορές. Ως αποτέλεσμα των μαζικών εργατικών και αντι-αποικιακών αγώνων της δεκαετίας του 1940 που διεξάχθηκαν από και συγκρότησαν την κυπριακή αριστερά προέκυψε και η αναγκαιότητα της πολιτικής αναγνώρισης του συνδικαλιστικού κινήματος και ενσωμάτωσής του στα αποικιακά θεσμικά πλαίσια⁵. Δεν είναι τυχαίο που το Εργατικό Συμβουλευτικό Σώμα, η επιτροπή δηλαδή αντιπροσώπων των εργοδοτών, των εργαζομένων και της κυβέρνησης, αρμόδια για την συζήτηση των θεμάτων εργατικής πολιτικής, η απαρχή δηλαδή της αντίληψης της τριμερούς συνεργασίας προκύπτει το 1949 αμέσως μετά την κορύφωση της ταξικής σύγκρουσης με τις μεγάλες σε διάρκεια, ένταση και βία απεργίες των μεταλλωρύχων και των οικοδόμων του 1948.

Τις δεκαετίες του 1950, του 1960 και του 1970 τόσο ο συνδικαλισμός όσο και το τριμερές σύστημα εργασιακών σχέσεων εδραιώνονται, αναπτύσσονται και διευρύνονται καθώς οι υφιστάμενες αποικιακές διοικητικές δομές μετεξελίσσονται με την μετάβαση στην ανεξαρτησία και στην διχοτόμηση. Η εργατική τάξη και το συνδικαλιστικό κίνημα είχαν βέβαια ήδη διαιρεθεί τόσο σε ιδεολογική όσο και σε εθνοτική βάση, διαδικασίες που ξεκίνησαν στα μέσα της δεκαετίας του 1940 και ολοκληρώθηκαν στο τέλος της δεκαετίας του 1950 με την μαζική μετακίνηση των τ/κ εργατών από την ΠΕΟ στην Κυπριακή Ομοσπονδία Τουρκικών Συντεχνιών⁶. Ο ένοπλος αντι-αποικιακός αγώνας της ΕΟΚΑ και ο εκφυλισμός του σε αντι-κομμουνιστική εκστρατεία και διακοινοτική διένεξη με την δημιουργία και της ΤΜΤ σημάδεψαν την οριστική διάσπαση του εργατικού κινήματος και κατ' επέκταση ολόκληρης της κυπριακής κοινωνίας που πέρασε σε μια εύθραυστη ανεξαρτησία κάτω από την πολιτική ηγεμονία δυο αντιμαχόμενων εθνικισμών οδηγώντας σύντομα την χώρα σε συνάρτηση και με τις ελληνο-τουρκικές επεμβάσεις στην διχοτόμηση.

Ο εθνοτικός κοινοτισμός που κυριάρχησε πλήρως μετά και την εδαφική διχοτόμηση της χώρας καθόρισε και καθορίζει ακόμα το πλαίσιο μέσα στο οποίο διεξάγονται οι εργατικοί αγώνες στην Κύπρο. Στο νότιο, ελληνοκυπριακό τμήμα, ο Κώδικας Βιομηχανικών Σχέσεων του 1977 αποτέλεσε και αποτελεί ουσιαστικά το κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ της εργασίας και του κεφαλαίου, εκφράζοντας το ισοζύγιο δυνάμεων όπως αυτό αποκρυσταλλώθηκε μετά τον πόλεμο. Παρότι ο Κώδικας δεν έχει νομική ισχύ και αποτελεί ουσιαστικά μια “συμφωνία κυρίων”, ο σεβασμός που επιδεικνύουν τα δυο μέρη στο διαδικαστικό του γράμμα και το πολιτικό του πνεύμα είναι ενδεικτικός τόσο της ουσιαστικής όσο και της συμβολικής του αξίας ως η επιτομή του μεταπολεμικού ιστορικού συμβιβασμού που επέφερε και επέτρεψε την εθνική ενότητα⁷. Μια εθνική ενότητα βέβαια που επιβλήθηκε ντε φάκτο ως συνέπεια και με βάση το αποτέλεσμα του πολέμου του 1974 σε συνθήκες προλεταριοποίησης, μαζικής ανεργίας και εκ νέου πρώιμης κεφαλαιακής συσσώρευσης που εξανάγκασαν το εργατικό κίνημα σε σημαντική υποχώρηση με μειώσεις μισθών και συντάξεων, πάγωμα της ΑΤΑ και των ανεργιακών επιδομάτων και γενική πτώση 25% του βιοτικού επιπέδου σύμφωνα με τους υπολογισμούς της ΠΕΟ⁸, με αντάλλαγμα την ολοκλήρωση της ένταξης της εργατικής τάξης και των αντιπροσώπων της στο κράτος στα πλαίσια της θεσμικής και πολιτικής ενίσχυσης του τριμερούς συστήματος.

Τις δεκαετίες του 1980, του 1990 και του 2000 σημειώθηκαν ραγδαίες και σημαντικές εξελίξεις που μεταμόρφωσαν τόσο την κοινωνική δομή όσο και την σύνθεση της εργατικής τάξης ασκώντας πιέσεις στο υφιστάμενο εργατικό σύστημα και το συνδικαλιστικό κίνημα. Η τριτογενοποίηση της οικονομίας μέσα από την ανάπτυξη του τουρισμού και των υπηρεσιών σε βάρος της γεωργίας και της βιομηχανίας από την μια και η είσοδος του παράκτιου κεφαλαίου και η γραφειοποίηση της εργασίας από την άλλη συνοδεύτηκε από την σημαντική βελτίωση του μορφωτικού και του βιοτικού επιπέδου των Κυπρίων. Σε γεωπολιτικό επίπεδο η μετακίνηση της Κύπρου από την ημι-περιφέρεια στον πυρήνα του παγκόσμιου συστήματος ενίσχυσε ακόμη περισσότερο τον ρόλο της ως συνδετικό σταθμό της ροής της αξίας στα οικονομικά δίχτυα Ανατολής και Δύσης, Βορρά και Νότου. Παρά την έκρυθμη κατάσταση στο νησί, η Κύπρος αποτέλεσε και αποτελεί συγκριτικά με την Μέση Ανατολή, περιοχή σταθερότητας για τις χρηματο-οικονομικές επενδύσεις που ενθαρρύνθηκαν με χαμηλούς φορολογικούς συντελεστές⁹.

Η σχεδόν πλήρης ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας και η μετατροπή της Κύπρου από χώρα εξαγωγής σε χώρα εισαγωγής εργατικού δυναμικού με την μαζική κάθοδο μεταναστών εργαζομένων άλλαξε και πολιτιστικά την σύνθεση της εργατικής τάξης, δημιουργώντας βέβαια παράλληλα και καινούργιες διαιρέσεις και φέρνοντας στο προσκήνιο τα ζητήματα της ισότητας και της ισομισθίας και της καταπολέμησης των διακρίσεων και του ρατσισμού. Η πορεία της Κύπρου προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και η ένταξη της το 2004 επιτάχυνε και αύξησε την κάθοδο εργαζομένων και ντε φάκτο υπονόμευσε το υφιστάμενο μοντέλο μετανάστευσης βασισμένο στην λογική του “φιλοξενούμενου εργάτη” με άδεια εργασίας 4 ή 5 χρόνων προαπαιτώντας την σύνδεση με συγκεκριμένο εργοδότη. Οι κοινοτικοί εργαζόμενοι, που απολαμβάνουν καθεστώς αυτόματης άδειας εργασίας, είναι σήμερα γύρω στις 100 000, αναλογικά ένα μεγάλο ποσοστό επί του συνόλου των εργαζομένων στις περιοχές που ελέγχει η Κυπριακή Δημοκρατία¹⁰.

Όψεις της ευέλικτης απορρύθμισης

Η απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων στην Κύπρο που προϋποθέτει η λογική της ευελιξίας παίρνει διαφορετικές μορφές σε διαφορετικούς κλάδους. Τα προσωπικά συμβόλαια και οι σταθεροί (fixed) μισθοί στην ξενοδοχειακή βιομηχανία, οι υπεργολαβίες στις οικοδομές και η εξωτερική ανάθεση εργασιών στον δημόσιο και τραπεζικό τομέα αποτελούν διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος – την αναμόρφωση της μισθωτής σχέσης μέσα από την αναδιοργάνωση της εργασιακής διαδικασίας με στόχο την μείωση του εργατικού κόστους και τον καλύτερο πολιτικό έλεγχο της εργασίας από το κεφάλαιο. Η ρητορική που συνοδεύει αυτή την εργοδοτική πρωτοβουλία για την ευέλικτη απορρύθμιση είναι συχνά η ίδια – η αναγκαιότητα για “εκσυγχρονισμό” του συστήματος, “βελτίωση της αποδοτικότητας”, επίτευξη “ανταγωνιστικότητας” στην αγορά και φυσικά η έννοια για το “καλό της οικονομίας”. Οι συνέπειες είναι επίσης κοινές – διάβρωση της ισχύς των συνδικάτων και των συλλογικών συμβάσεων, εξατομίκευση των εργασιακών σχέσεων και διατήρηση και ενίσχυση της λογικής των εργαζομένων πολλαπλών ταχυτήτων.

Η διάβρωση των συλλογικών συμβάσεων συντελείται με δυο τρόπους – άμεσα, με την άρνηση συνομολόγησης ή αναγνώρισης – εφαρμογής υφιστάμενων επιχειρησιακών ή κλαδικών συμβάσεων και έμμεσα με την αποφυγή τήρησης των προνοιών των συμβάσεων και τον αποκλεισμό μερίδας εργαζομένων από την κάλυψη τους. Η άμεση διάβρωση είναι πιο συχνό φαινόμενο σε κλάδους με χαμηλή συνδικαλιστική παρουσία όπως το λιανικό εμπόριο και ο επισητισμός – όπου το μικρό μέγεθος των εργασιακών χώρων από την μια, η σύνθεση του εργατικού δυναμικού με σημαντική παρουσία φοιτητών και μεταναστών από την άλλη και η αυξημένη ροή εργασίας καθιστούν την συνδικαλιστική οργάνωση ένα αβέβαιο και δύσκολο εγχείρημα. Αλλά ακόμα και σε κλάδους με σχετικά ψηλή συνδικαλιστική παρουσία, υπάρχουν εργοδότες που δεν δίστασαν και δεν διστάζουν να αγνοήσουν υφιστάμενες συλλογικές συμβάσεις ακόμα και να συγκρουστούν μετωπικά με τα συνδικάτα. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ είναι η εξάμηνη απεργία στα ξενοδοχεία της εταιρείας Λόρδος στη Λάρνακα το 1999 όπου η λογική των προσωπικών συμβολαίων επιβλήθηκε καθολικά μέσα από την εκδίωξη των συνδικάτων, αποτελώντας την αφετηρία και το παράδειγμα για την διάχυση τους στην υπόλοιπη βιομηχανία.

Η έμμεση διάβρωση των συλλογικών συμβάσεων συντελείται μέσα από την διαίρεση των εργαζομένων σε επίπεδο επιχείρησης / εργασιακού χώρου σε δυο τμήματα με μια μερίδα εργαζομένων να εργοδοτείται στην βάση της σύμβασης και μια όχι. Αυτή η διαίρεση επιτυγχάνεται κυρίως μέσα από τις νέες προσλήψεις όπου πλειοψηφούν τα προσωπικά συμβόλαια πχ στα ξενοδοχεία ή η εργασία με το κομμάτι στις οικοδομές, δημιουργώντας έτσι μια μειωτική τάση στην κάλυψη των συμβάσεων και στην συνδικαλιστική πυκνότητα. Έτσι έχουμε από την μια σχετικοποίηση των συμβάσεων ως μηχανισμού ρύθμισης και μείωσης της ισχύς και του ρόλου των συνδικάτων, ενώ από την άλλη δημιουργούνται υβριδικοί εργασιακοί χώροι με δυαδικούς ή πολλαπλούς όρους και συνθήκες εργοδότησης.

Παρά το ότι υπάρχουν κάποιες περιπτώσεις όπου εργαζόμενοι προτιμούν τα προσωπικά συμβόλαια ή την εργασία με το κομμάτι ή ακόμα και την αδήλωτη εργασία για διάφορους λόγους, πχ σταθερότητα στο εισόδημα στα ξενοδοχεία ή επιχειρηματικότητα με διάθεση ανάληψης ρίσκου και προσδοκίας αυξημένων εισοδημάτων στις οικοδομές, αποφυγή κρατικού ελέγχου και φορολογίας γενικά, συνήθως αυτά τα καθεστώτα εργοδότησης είναι προϊόντα άμεσου ή έμμεσου εκβιασμού. Σε πολλές περιπτώσεις αυτές οι μορφές εργοδότησης είναι οι μόνες διαθέσιμες και είναι συνήθως αρκετή μια νύξη από τον εργοδότη ότι “δεν θέλει φασαρίες και προβλήματα” εννοώντας ένταξη στα συνδικάτα, για να αποτρέψει τον εργαζόμενο ή την εργαζόμενη από το να επιδιώξει συνδικαλιστική οργάνωση και τα δικαιώματα και ωφελήματα που απορρέουν από ή που μπορούν να διεκδικηθούν στα πλαίσια αυτά.

Πολλές φορές ιδιαίτερα όταν πρόκειται για μετανάστες εργαζόμενους, υπάρχει και ασάφεια αν όχι συσκότιση σε σχέση με την σύμβαση της εργοδότησης – αν είναι πχ “σύμβαση εργασίας” ή “σύμβαση υπηρεσιών”, αν η ευθύνη εργοδότη ανήκει στον εργολάβο ή στον υπεργολάβο, αν η εργαζόμενη υπάγεται στη διεύθυνση του ξενοδοχείου ή στην διεύθυνση της εταιρείας που εκτελεί υπηρεσίες για λογαριασμό του ξενοδοχείου, αν ο εργαζόμενος ανήκει στο δυναμικό μιας συγκεκριμένης μονάδας ή της εταιρείας ή του συμπλέγματος εταιρειών που διαχειρίζονται πολλές μονάδες. Τα προσωπικά συμβόλαια είναι συνήθως προφορικά, αλλά ακόμα και όταν είναι γραπτά είναι συνήθως τυποποιημένα και χωρίς πολλές λεπτομέρειες ενώ συχνά οι εργαζόμενοι δεν κρατούν καν αντίτυπο.

Μέσα από τα προσωπικά συμβόλαια τα οποία αποτελούν συνήθως συμβάσεις ορισμένου χρόνου (εξάμηνα, χρονιαία κτλ) με διαφορετικά χρονικά σημεία έναρξης και άρα λήξης, όπως και μέσα από την εργασία με το κομμάτι οι εργοδότες είναι σε θέση να προγραμματίσουν εκ των προτέρων το μέγεθος του εργατικού τους δυναμικού επιτυγχάνοντας τον στόχο της λεγόμενης αριθμητικής ευελιξίας. Από την πλευρά της διεύθυνσης η δυνατότητα αυτόματης ανανέωσης ή αυτόματου τερματισμού ενός συμβολαίου ανάλογα με τον όγκο εργασίας και τον βαθμό ικανοποίησης από την απόδοση του συγκεκριμένου εργαζόμενου αυξάνει την διοικητική ευχέρεια και μειώνει το εργατικό κόστος¹¹. Από την πλευρά του εργαζόμενου όμως η συνθήκη αυτή συμβάλλει στην εντατικοποίηση της εργασίας και οδηγεί σε ένα καθεστώς σχεδόν μόνιμης προσωρινότητας και αβεβαιότητας για το αν θα ανανεωθεί ή όχι η σύμβαση εργασίας με ότι αυτό συνεπάγεται για τον προγραμματισμό του επαγγελματικού και οικογενειακού μέλλοντος του εργαζόμενου.

Κατά κοινή ομολογία, οι μετανάστες εργαζόμενοι αποτελούν όχι μόνο τα θύματα των διακρίσεων των εργοδοτών σε ζητήματα μισθοδοσίας, αναγνώρισης δικαιωμάτων και παροχής ωφελημάτων αλλά και το μέσο με το οποίο οι εργοδότες απειλούν και τα κεκτημένα των Κυπρίων εργαζομένων¹². Οι μετανάστες, στην πλειοψηφία τους κοινοτικοί εργαζόμενοι από χώρες της ανατολικής Ευρώπης εργοδοτούνται συνήθως σε προσωρινή και εποχιακή βάση και είναι οι πρώτοι που απολύονται όταν μειωθεί ο όγκος εργασίας. Συχνά ο εργοδότης είναι και ο παροχέας της στέγης τους και αποκόπτει ένα συνήθως δυσανάλογα μεγάλο για την ποιότητα της στέγασης τους ποσό από τον μισθό τους ενισχύοντας έτσι και τη σχέση εξάρτησης και εμποδίζοντάς τους από το να διανοηθούν καν να αναπτύξουν συνδικαλιστική δράση. 13ος μισθός και πληρωμένη άδεια σπάνια παρέχονται ενώ η εξαήμερη εβδομάδα ή η 10ώρη μέρα αποτελεί την κανονικότητα τους. Στην συντριπτική τους πλειοψηφία βρίσκονται εκτός των συνδικάτων, αλλά ακόμα και όταν οργανωθούν στα συνδικάτα αυτό δεν συνεπάγεται αυτόματα με εργοδότηση στην βάση των υφιστάμενων συλλογικών συμβάσεων καθότι οι όροι εργασίας τους είναι ήδη προσυμφωνημένοι με τα προσωπικά συμβόλαια. Έτσι το μόνο που κερδίζουν οι λιγοστοί μετανάστες με την ένταξή τους στα συνδικάτα είναι η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και μια δυνατότητα παρέμβασης των συνδικαλιστών σε τυχόν επί μέρους εργασιακά προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίσουν.

Τέλος, η άλλη και ίσως η πιο ακραία μορφή της ευέλικτης απορρύθμισης είναι η αδήλωτη εργασία η οποία σημείωσε αύξηση την τελευταία δεκαετία σε συνάρτηση και με την αύξηση της συνολικής παρουσίας των μεταναστών. Η αδήλωτη εργασία στις οικοδομές υπολογίζεται γύρω στο 30% και είναι

αποτέλεσμα της “μόνιμης προσωρινότητας”, καθώς πολλοί εργαζόμενοι κινούνται από εργοδότη σε εργοδότη και της αδυναμίας ελέγχου από τις αρχές. Παρά το ότι η πάταξη της αδήλωτης εργασίας αποτελεί διαχρονικό ρητορικό στόχο, και παρά το γεγονός ότι η σημερινή κυβέρνηση έχει αυξήσει τους ελέγχους και τις ποινές προς τους παράνομους εργοδότες, το φαινόμενο αυτό έχει βαθιές ρίζες και δεν φαίνεται να είναι εφικτός ο περιορισμός του. Η μαύρη εργασία, με την υπερ-εκμετάλλευση που την χαρακτηρίζει, χαμηλούς μισθούς, απλήρωτη εργασία κλπ είναι σε τελική ανάλυση δομικό στοιχείο του καπιταλισμού, προϊόν της ασυμμετρίας ισχύος μεταξύ κοινωνικών ομάδων και δυνάμεων και των εμπεδωμένων ιεραρχιών των σύγχρονων κοινωνιών – η ύπαρξη της μαύρης αγοράς εργασίας καθορίζει και οριοθετεί και την κανονική αγορά εργασίας.

Η δυσκολία μιας ταξικής συνδικαλιστικής απάντησης

Παρά το ότι συνδικάτα δεν αποδέχονται αδιαμαρτύρητα την απορρύθμιση της εργασίας και επιμένουν στην αναγκαιότητα σεβασμού των συλλογικών συμβάσεων, την αποφυγή των προσωπικών συμβολαίων και των υπεργολαβιών και την κατάργηση της αδήλωτης εργασίας, βρίσκονται εδώ και πάνω από μια δεκαετία σε άμυνα. Ως μετριοπαθείς και πραγματιστικές δυνάμεις αντιλαμβάνονται το τι είναι εφικτό σήμερα και φροντίζουν να διαχωρίζουν την ρητορική από την πρακτική τους – αποφεύγοντας να εμπλακούν σε συγκρούσεις από τις οποίες θα βγουν χαμένες. Κάποιοι συνδικαλιστές παραδέχονται ότι άργησαν να κατανοήσουν και να δράσουν σε σχέση με τις συνέπειες της αναδόμησης που συντελέστηκε τις προηγούμενες δεκαετίες με αποτέλεσμα οι εργοδότες με την αντεπίθεση τους να επιτύχουν να καθορίσουν το πεδίο στο οποίο διεξάγεται η σύγκρουση σήμερα.

Όταν πρωτοεμφανίστηκαν τα προσωπικά συμβόλαια για παράδειγμα, αρχικά για μερικούς επαγγελματίες η αντίδραση υπήρξε νωχελική. Όταν στα πλαίσια της ραγδαίας οικοδομικής ανάπτυξης επεκτάθηκαν οι υπεργολαβίες σε διάφορες οικοδομικές εργασίες δεν υπήρξε δυναμική διαμαρτυρία. Όταν πρωτοεμφανίστηκαν οι μετανάστες ως φιλοξενούμενοι εργάτες, η αρχική στάση των συνδικάτων ήταν αρνητική και τους πήρε χρόνια να αρχίσουν την προσπάθεια οργάνωσης τους. Με την ένταξη στην ΕΕ δεν ήταν καθόλου προετοιμασμένα να δεχτούν στις τάξεις τους, πόσον μάλλον να οργανώσουν εκστρατείες εγγραφής μελών από τις δεκάδες χιλιάδες κοινοτικούς που μπήκαν στην κυπριακή αγορά εργασίας. Ακόμα και σήμερα οι συνδικαλιστές αδυνατούν κυριολεκτικά και μεταφορικά να βρουν γλώσσα επικοινωνίας με τους μετανάστες ακόμα και με τους Τουρκοκύπριους εργαζομένους¹³.

Οι λόγοι γιατί τα συνδικάτα βρίσκονται σε άμυνα είναι διάφοροι και σχετίζονται τόσο με την παγκόσμια και ευρωπαϊκή όσο και με την κυπριακή τοπική πραγματικότητα. Η παρακμή του συνδικαλισμού, η πτώση της συνδικαλιστικής πυκνότητας, η αποδυνάμωση της ταξικής λογικής και ρητορικής είναι διεθνή φαινόμενα και ως τέτοια εμφανίζονται και στην Κύπρο και συνοδεύουν τις επίσης διεθνείς σύγχρονες τάσεις διάβρωσης της “κανονικής, σταθερής και ρυθμισμένης εργασίας”. Μάλιστα στην Κύπρο μπορεί κάποιος να πει ότι τα συνδικάτα είναι ακόμα αρκετά μεγάλα και δυνατά, η συνδικαλιστική πυκνότητα είναι από τις σχετικά ψηλές στην Ευρώπη και οι ευέλικτες και άτυπες εργασιακές σχέσεις έχουν καθυστερήσει να εμφανιστούν και δεν έχουν κυριαρχήσει στον βαθμό που συνέβηκε σε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ιταλία ή ακόμα και η Βρετανία.

Όμως πίσω από την αριθμητική δύναμη των συνδικάτων που ακόμα διατηρείται η ισχύς τους έχει διαβρωθεί και εσωτερικά και εξωτερικά. Εσωτερικά από την γενικότερη απαξίωση και την αδιαφορία των εργαζομένων, τα δημοκρατικά ελλείμματα και την εναπόθεση των εξουσιών, των αρμοδιοτήτων και των ευθυνών στην συνδικαλιστική γραφειοκρατία και τους έμμισθους με την υπολειτουργία των τοπικών επιτροπών, την περιρρέουσα αντίληψη των συνδικάτων ως αυτόνομων από τα μέλη τους οργανισμών. Εξωτερικά από την γενικότερη μετάλλαξη του συστήματος εργασιακών σχέσεων ως αποτέλεσμα της ένταξης στην ΕΕ όπου αναπτύχθηκε και ενισχύθηκε η εργατική νομοθεσία σε βαθμό που υπονομεύτηκε ακόμα και η φιλοσοφία του υφιστάμενου συστήματος της εθελούσιας τριμερούς συνεργασίας¹⁴ και άρα και η αναγκαιότητα των συνδικάτων στην διαδικασία προστασίας των εργαζομένων.Ουσιαστικά έχουμε μια καινούργια μορφή ρύθμισης μέσα από την εργατική νομοθεσία που στην θεωρία και στο βαθμό που υλοποιείται, και που δεν είναι καθόλου ικανοποιητικός ιδιαίτερα σε σχέση με τους μη Κύπριους εργαζόμενους, περιορίζει την ασυδοσία του κεφαλαίου αλλά στην πράξη εξατομικεύει τις εργασιακές σχέσεις και δημιουργεί ένα κλίμα υποβάθμισης του ρόλου των συνδικάτων ως ενεργά υποκείμενα στον καθορισμό των όρων και την ρύθμιση των εργασιακών σχέσεων¹⁵. Παράλληλα και ταυτόχρονα η εργοδοτική αντεπίθεση αποτέλεσε τόσο αιτία όσο και αποτέλεσμα της αδυναμίας των συνδικάτων. Και επειδή σε τελική ανάλυση οι όροι των εργασιακών σχέσεων δεν είναι ζήτημα κανόνων αλλά ακολουθούμενων πρακτικών, και άρα συσχετισμών δύναμης τόσο σε επίπεδο εργασιακού χώρου όσο και σε κλαδικό επίπεδο, ο πρόσφατα αυξημένος ρόλος της νομοθεσίας στην ρύθμιση αντανακλά και επισκιάζει και την πραγματικότητα της απορρύθμισης της εργασίας.

Η γενικότερη αποφυγή των γενικευμένων και μεγάλων σε διάρκεια απεργιών και ο αυτοπεριορισμός των συνδικάτων σε ασκήσεις κινητοποίησης με στόχο περισσότερο την άσκηση πίεσης παρά την επιβολή όρων στην εργοδοσία ή σε συμβολικές στάσεις εργασίας που δείχνουν μια αντίληψη της απεργίας ως όπλο “απειλής” παρά ως “μεθόδου” για την επίτευξη διαπραγματευτικών στόχων είχε και έχει ως αποτέλεσμα την ελλειπή εμπειρία οργανωμένης ταξικής πάλης και την πρόσληψη των συνδικάτων περισσότερο ως εργατικών υπηρεσιών παρά ως οχημάτων εργατικού αγώνα. Και φυσικά η απόσταση που χαρακτηρίζει τους ενταγμένους από τους ανένταχτους σε συνδικάτα εργαζομένους, τον πυρήνα με τα ωφελήματα και την περιφέρεια της επισφάλειας περιορίζει και ενίοτε αποτρέπει την κοινή δράση στους εργασιακούς χώρους – πχ όταν στα πλαίσια των διαπραγματεύσεων για ετήσιες μισθολογικές αυξήσεις τα συνδικάτα καλέσουν σε απεργία η συμμετοχή των εργαζόμενων εκτός σύμβασης που δεν είναι άμεσα ενδιαφερόμενοι είναι αμφίβολη και αβέβαιη.

Τέλος η ιστορική και συνεχιζόμενη διαίρεση της κυπριακής εργατικής τάξης και της χώρας στη βάση της εθνότητας από την μια, και η σχετικά πρόσφατη μετατροπή της από χώρα εξαγωγής σε χώρα εισαγωγής εργατικής δύναμης από την άλλη, και μάλιστα με το μοντέλο του “φιλοξενούμενου εργάτη” και άρα απουσία σημαντικής μερίδας μεταναστών δεύτερης γενιάς, είχε ως αποτέλεσμα την ενδυνάμωση του κοινοτισμού ως πλαίσιο αντίληψης σε βάρος της έννοιας της εργατικής τάξης πέραν των θεσμικών διαιρέσεων. Για πολλούς συνδικαλιστές ακόμα και της αριστεράς τόσο στο βορρά όσο και στο νότο, όταν μιλούν για την εργατική τάξη ουσιαστικά μιλούν για την “κοινότητα των Κυπρίων εργαζομένων” και όχι για τους “εργαζόμενους που κατοικούν στην Κύπρο”. Το Κυπριακό πρόβλημα και η λογική της υπεράσπισης της ελληνοκυπριακής κοινότητας, είτε με την ρητορική του κυπριακού ελληνισμού για την δεξιά είτε με την ρητορική της Κυπριακής Δημοκρατίας από την αριστερά, θέτει σαφή όρια και πλαίσια στο συνδικαλιστικό κίνημα εμποδίζοντας σε κάποιο βαθμό και ιδεολογικά την υπέρβαση των εθνοτικών διαχωρισμών μεταξύ των εργαζομένων στην Κύπρο.

Επίλογος

Με αυτά τα δεδομένα, την εργοδοτική αντεπίθεση που αμφισβητεί ακόμα και την χρησιμότητα της συλλογικής διαπραγμάτευσης σήμερα από την μια και τους πολλαπλούς κατακερματισμούς, κοινωνικούς, πολιτικούς και πολιτιστικούς της εργατικής τάξης από την άλλη, οι προοπτικές δεν είναι ευνοϊκές για το εργατικό κίνημα. Η αδυναμία των συνδικάτων τόσο να εντάξουν στους κόλπους τους μια σημαντική μερίδα εργαζομένων που συγκροτούν την περιφέρεια της εργατικής τάξης όσο και να αρθρώσουν ένα ταξικό λόγο στην βάση του οποίου να μπορέσουν να αναπτύξουν μια στρατηγική νέων καθολικών διεκδικήσεων είναι γεγονός και βασικό πολιτικό πρόβλημα. Μέσα στις συνθήκες της παγκόσμιας κρίσης και της ιδεολογικής ισοπέδωσης, η ανάπτυξη μιας νέας και εκ των πραγμάτων πολυσύνθετης και πλουραλιστικής αντίληψης της εργατικής συλλογικότητας καθίσταται επιτακτική ανάγκη για να δοθεί εκ νέου ώθηση και οργανωτική ισχύς στον ταξικό ανταγωνισμό. Το αν τα κυπριακά συνδικάτα μπορούν να ανταποκριθούν σε αυτό τον ρόλο είναι βέβαια ένα πολιτικό ερώτημα και ένα ανοιχτό κοινωνικό ζήτημα.

1Piore Michael and Sabel Charles, The second industrial divide, Basic books, 1984.

2Harvey David, The condition of post modernity, Blackwell, 1989.

3Κουζής Γιάννης, Εργασιακές σχέσεις και Ευρωπαϊκή ενοποίηση, ΙΝΕ, 2001.

4Wilthagen Ton, Flexicurity: A new paradigm for labour market policy reform? 1998, και Wilthagen Ton and Tross Frank, The concept of ‘flexicurity’: a new approach to regulating employment and labour markets, Transfer 2/2004. EU Commission, Towards common principles of flexicurity: more and better jobs through flexibility and security, 2007.

5Σπαρσής Μίκης, Σύντομη ιστορία του κυπριακού εργατικού κινήματος και της ένωσης των Κυπρίων εργοδοτών, Λευκωσία, 1999.

6Slocum John, The development of industrial relations in Cyprus, Nicosia, 1974.

7Sparis Mikis, Tripartism and industrial relations, Nicosia, 1998.

8Panayiotopoulos Prodromos, “Cyprus: the developmental state in crisis”, Capital and class, n. 57, 1995

9Παναγιώτου Αντρέας, Ερμηνεύοντας τον πατριωτισμό της κυπριακής αριστεράς, στην έκδοση Ν. Τριμικλινιώτη, Το πορτοκαλι της Κύπρου, 2005.

10Το 2009 οι εγγεγραμμένοι κοινοτικοί ήταν 83 387 και οι από τρίτες χώρες 57460 όμως υπάρχει και ένας σημαντικός αριθμός αδήλωτων εργαζομένων πολλοί από τους οποίους είναι μετανάστες, τόσο κοινοτικοί όσο και από τρίτες χώρες, ο αριθμός των οποίων υπολογίζεται γύρω στις 30 000. Το άνοιγμα των οδοφραγμάτων το 2003 αύξησε σημαντικά και τον αριθμό των τ/κ εργαζομένων στον νότο, αν και τα τελευταία χρόνια παρατηρήθηκε μείωση λόγω της κρίσης και της αύξησης της ανεργίας, 2323 εγγεγραμμένοι το 2009. Πηγή IOM, 2010

11Η τιμή του εργασιακού χρόνου εξισώνεται μέσα από τους σταθερούς μισθούς στην ξενοδοχειακή βιομηχανία και μέσα από την υπεργολαβία στις οικοδομές και αναιρείται η λογική της υπερωριακής μισθοδοσίας. Σε ξενοδοχεία όπου συνυπάρχουν εργαζόμενοι με συλλογικές συμβάσεις που πληρώνονται περισσότερο για εργασία τις Κυριακές και τις αργίες και εργαζόμενοι με προσωπικά συμβόλαια για τους οποίους όλες οι μέρες πληρώνονται το ίδιο, το πρόγραμμα εργασίας μπορεί να αποτελέσει αφορμή συγκρούσεων μεταξύ των εργαζομένων καθώς δεν γίνεται κανονική εναλλαγή των βαρδιών.

12Αυτό αποτυπώνεται και στην πρόσφατη έρευνα του Λουκά Αντωνίου (2010) με τίτλο “Διακρίσεις, μετανάστευση και εργασία” για λογαριασμό του ΙΝΕΚ-ΠΕΟ

13Βέβαια σε σχέση με τους Τουρκοκύπριους που εργάζονται στο νότο η κατάσταση δεν είναι η ίδια με τους μετανάστες. Το καθεστώς τους ως πολίτες της Κυπριακής Δημοκρατίας και η κάποια, έστω εν πολλοίς συμβολική, συνεργασία ε/κ και τ/κ συνδικάτων επέτρεψε την ένταξη αρκετών στην ΠΕΟ αλλά ακόμα και μερικών στην ΣΕΚ.

14Ioannou Christina, The eager Europeanisation of Cypriot social policy, unpublished doctoral dissertation, 2007.

15Αυτή η άποψη περί του τέλους του παραδοσιακού συνδικαλισμού ως αποτέλεσμα της αυξημένης νομοθετικής παρέμβασης στις εργασιακές σχέσεις εκφράζεται και από εργοδότες και από εργαζόμενους, που διερωτούνται ποια η χρησιμότητα των συνδικάτων σήμερα. Τα ίδια τα συνδικάτα λόγω και της γενικότερης τους αδυναμίας αναγκάζονται να στηρίζονται περισσότερο στο κράτος και μεγάλο μέρος της δράσης τους αναλώνεται στο να καταγγέλλουν στο Υπουργείο Εργασίας παραβιάσεις της εργατικής νομοθεσίας και των συλλογικών συμβάσεων. Η ΣΕΚ μάλιστα σε αυτό το πλαίσιο από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 και μέχρι πρόσφατα έθετε και αίτημα νομικής κατοχύρωσης των συλλογικών συμβάσεων. Η ΠΕΟ αντιτίθεται σε αυτό στην θεωρία καθότι δεν συνάδει με την δική της ιδεολογία της ταξικής σύγκρουσης όμως στην πράξη είναι εξίσου έτοιμη να αποταθεί στο κράτος για την προστασία των εργαζομένων καθότι πολλές φορές δεν έχει την δύναμη το πράξει η ίδια.

Ο ακροδεξιός λόγος στο διαδίκτυο – μια εξέταση των εθνικιστών στην κυπριακή μπλογκόσφαιρα την διετία 2009-2010 (Δεκέμβρης 2010)

Ο ακροδεξιός λόγος στο διαδίκτυο – μια εξέταση των εθνικιστών στην κυπριακή μπλογκόσφαιρα την διετία 2009-2010

Ημερίδα της Αντιφασιστικής Πρωτοβουλίας, 11/12/2010 με θέμα το Νεοφασισμό

Γρηγόρης Ιωάννου

Πλαίσιο

Η εισήγηση μου αυτή θα επικεντρωθεί στο διαδίκτυο και πιο συγκεκριμένα στην κυπριακή μπλογκόσφαιρα την τελευταία διετία καθώς θεωρώ ότι αυτό το νέο πεδίο της δημόσιας σφαίρας είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, καθότι αδιαμεσολάβητο, άμεσο και διαδραστικό, πρωτοπόρο και δυναμικό. Δεν θέλω σε καμιά περίπτωση να εξιδανεικεύσω την μπλογκόσφαιρα ως κάποια όαση ελευθερίας, ούτε να της προσδώσω μια υπόσταση αντιπροσωπευτικότητας. Η μπλογκόσφαιρα είναι κομμάτι της κοινωνίας και αντανακλά και εκφράζει κοινωνικές τάσεις και δυναμικές. Δεν τίθεται θέμα μέτρησης ή αντιπροσώπευσης συσχετισμών δυνάμεων, αλλά θέμα ένδειξης προτεραιοτήτων, θεωρίας και στρατηγικής, ρητορικής και τακτικής των διαφόρων πολιτικών ιστοσελίδων που αποτελούν φορείς έκφρασης ομάδων και συσπειρώσεων. Η μπλογκόσφαιρα είναι μεν κομμάτι της δημόσιας σφαίρας – όμως εδώ ακούγονται και φωνές που δεν βγαίνουν συχνά στα ΜΜΕ – επειδή είναι είτε υπερβολικά ριζοσπαστικές και προχωρημένες, υπερβολικά ρατσιστικές και παρωχημένες, υπερβολικά προκλητικές, γελοίες, υβριστικές, προσωπικές ή απλά και γενικά ασήμαντες στην κρίση των πολλών ή τελοσπάντων στην κρίση κάποιων. Για τους σκοπούς αυτής της ημερίδας και αυτής της εισήγησης, θα ασχοληθούμε με τους ρατσιστές και τους φασίστες που βρίσκουν στην κυπριακή μπλογκόσφαιρα, πεδίο έκφρασης και δράσης. Βέβαια ο φασισμός και ο ρατσισμός δεν μπορούν να υπάρξουν από μόνοι τους - ούτε λογικά ούτε ιστορικά. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υπάρχουν ως ακραία έκφραση και πολιτική ολοκλήρωση μιας ευρύτερης κοσμοαντίληψης που ονομάζουμε εθνικιστική. Αυτή η εθνικιστική αντίληψη μπορεί σχηματικά να ιδωθεί ως η απόλυτη υποταγή στην ιδέα Έθνος ως υπέρτατη κοινωνική αξία που θα πρέπει να υπερέχει οποιασδήποτε άλλης και να καθορίζει αποκλειστικά την πολιτιστική και πολιτική ταυτότητα του πληθυσμού της χώρας (είτε ο πληθυσμός το θέλει είτε όχι). Η εθνικιστική αντίληψη βλέπει τον κόσμο μέσα από το πρίσμα του ανταγωνισμού των εθνών και στηρίζει την στράτευση του λαού που αποτελεί το έθνος στους αγώνες που δίνει το κράτος. Ο εθνικισμός, ως η ιδεολογία νομιμοποίησης της κρατικής εξουσίας υπήρξε κυρίαρχο ρεύμα το δεύτερο μισό του 19ου και το πρώτο μισό του 20ου αιώνα στην Ευρώπη. Και στην Κύπρο στις συνθήκες παγίωσης της εθνοτικής σύγκρουσης και της διχοτόμησης, παραμένει ισχυρός και ηγεμονικός ακόμα και σήμερα. Η αποτυχία της κυβέρνησης Χριστόφια να προβεί έστω σε μια ήπια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση νομίζω τα λέει όλα. Ο αυταρχισμός της εθνικιστικής οπτικής είναι διάχυτος στην κοινωνία, η οποία λόγω του κυπριακού είναι μια κοινωνία και στις δυο πλευρές φοβική και στρατικοποιημένη. Η εκπαίδευση, τα ΜΜΕ, η εκκλησία, ο στρατός, μερίδα του πολιτικού συστήματος βαθιά εδραιωμένη στον κρατικό μηχανισμό, δημιουργούν όχι απλά τις συνθήκες αλλά και το υπόστρωμα πάνω στο οποίο μπορούν να αναπτυχθούν πιο επιθετικές εθνικιστικές λογικές και συσπειρώσεις οι οποίες οδηγούν τον εθνικισμό στη λογική του κατάληξη, τον φασισμό-ρατσισμό τον οποίο βλέπουμε να σηκώνει κεφάλι σήμερα.

Μεθοδολογικά η εισήγηση μου αυτή θα βασιστεί στην ανάλυση περιεχομένου της εθνικιστικής ρητορικής ενώ το εμπειρικό δείγμα αποτελείται από 10 ιστοσελίδες. “Καλά τζιαι αντέχεις τζιαι θκιαβάζεις τες”, είσιεν μου πει ένας σύντροφος πέρσι. Έτο τελικά εφάνηκεν ότι εν επήεν εντελώς χαμένος ο κόπος μου. Λοιπόν θα κάμω μιαν ομαδοποίηση η οποία μπορεί να μας βοηθήσει να αναλύσουμε συγκριτικά τες πολλαπλές αλλά συγκλίνουσες φωνές που υπάρχουν στο αυταρχικό εθνικιστικό στρατόπεδο και να εξετάσουμε τις συνέπειες τους, πραγματικές και δυνητικές στο βαθμό που πετυχαίνουν κάποια αποτελεσματικότητα. Θα ξεχωρίσω τρεις τάσεις οι οποίες είναι αναλυτικά διακριτές και αναφέρονται σε ή εκφέρονται από διαφορετικές ομάδες και συσπειρώσεις. Πρόκειται για συγκλίνουσες μεν, κάπως διαφοροποιημένες δε λογικές τόσο ως προς τις προτεραιότητες και την εστίαση, όσο και στο ύφος και την ένταση του λόγου που εκφέρουν. Υπάρχουν βέβαια και διαφορές ιδεολογικές ως προς το τι πρεσβεύουν και τι θέλουν να πρεσβεύουν αλλά και πολιτικές ως προς την γραμμή που θα πρέπει να ακολουθεί η παράταξη που επιθυμούν να συγκροτήσουν και φυσιολογικά και αναμενόμενα ποιος, με ποιους και με ποια θέση θα ηγηθεί του μετώπου τους. Η ανάλυση που κάνω εδώ είναι βασισμένη στην Βεμπεριανή έννοια των ιδεατών τύπων. Οι ομάδες-τάσεις που περιγράφω είναι δηλαδή αναλυτικές κατασκευές και δεν αντιπροσωπεύουν ακριβώς την πραγματικότητα, αλλά μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε συγκριτικά κάποιες πτυχές της. Τονίζω ξανά ότι πρόκειται για σχηματικές κατηγορίες που πρέπει να προσεγγιστούν ως ανοιχτές και πορώδεις – υπάρχουν για παράδειγμα αλληλο-επιρροές και αλληλοεπικαλύψεις κάποτε σε βαθμό που οι 3 τάσεις μπορούν να ιδωθούν και ως συγκοινωνούντα δοχεία.

Τρεις τάσεις στην ακροδεξιά

Η πρώτη τάση μπορεί να χαρακτηριστεί ως “επιθετική σάτιρα” ή “λάιτ τραμπουκισμός”. Πρόκειται για μια δήθεν μη ιδεολογική στάση που είναι υποτίθεται ανοιχτή σε όλους τους πολιτικούς χώρους και χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια όχι πάντα επιτυχημένη, για μια “πολιτικά ορθή” στάση. Εδώ το κλασσικό παράδειγμα είναι το “Χριστόφιας Γουότς” που έχει σχετικά μεγάλη αναγνωσιμότητα αλλά και το “Ενδομήδεια Κύπρου” που είναι λιγότερο σοβαρό και με σαφώς λιγότερη αναγνωσιμότητα. Ένα τρίτο παράδειγμα στην ίδια λογική είναι το ιστολόγιο “Φουκού”. Η ρητορική της πρώτης αυτής ομάδας διαδικτυακού τραμπουκισμού χαρακτηρίζεται από κατά μέτωπον επιθέσεις σε άτομα, οργανώσεις και παρατάξεις τις οποίες αποκαλούν αντεθνικές ή/και προδοτικές, ότι πρακτορεύουν για λογαριασμό τούρκικων και αμερικανο-βρετανικών συμφερόντων κλπ. Δεν πρόκειται απλά για συνήθης συκοφάντηση και λασπολογία. Η συστηματική στοχοποίηση ατόμων και πολιτικών ομάδων με δημοσίευση φωτογραφιών, επιλεκτικών πληροφοριών, ψεμάτων και διαστρεβλώσεων και αυθαίρετων κατηγοριών δεν είναι απλά ο συνηθισμένος χαφιεδισμός αλλά συχνά κάλεσμα για δημόσια διαπόμπευση κάτι αντίστοιχο και ανάλογο με τα κουδούνια που χτυπούσαν οι συντηρητικοί μαγαζάτορες της δεκατίας του 1930 στην θέα κομμουνιστών. Οι απειλές κατά της ζωής και κατά της σωματικής ακεραιότητας από τις συντακτικές ομάδες των συγκεκριμένων ιστολογίων είναι συνήθως έμμεσες αλλά πολλές φορές εκφέρονται και άμεσες απειλές υπό την κάλυψη βέβαια άλλων ψευδωνύμων ή και από άλλους αναγνώστες και συνοδοιπόρους τους με στόχο την δημιουργία κλίματος ανησυχίας και εκφοβισμού. Ο λόγος που αρθρώνεται εδώ είναι συνήθως εμπρηστικός σκανδαλοθηρικός, μη σοβαρός (ενίοτε και γελοίος) και καθαρά προπαγανδιστικός. Γίνεται εκτεταμένη χρήση οπτικών μέσων συνήθως προσεχτικά επιλεγμένων και τροποποιημένων στατικών και κινούμενων εικόνων. Ο βασικός στόχος αυτής της στρατηγικής είναι η αρχική προσέλκυση του ενδιαφέροντος και της προσοχής του αναγνώστη ενώ η ταχτική που ακολουθείται είναι η υπερβολή και η συνεχής επανάληψη (στον δρόμο που χάραξε ο Γκαίμπελς) – η πρώτη για να προσδώσει βάρος και μέγεθος στο μήνυμα και η δεύτερη για να επιφέρει την εμπέδωση του. Παράλληλα για τους τακτικούς αναγνώστες υπάρχουν και οι εσωτερικοί κώδικες και εσωτερικά αστειάκια– που υποβάλλονται στον αναγνώστη έτσι ώστε να πλαισιωθεί η οπτική γενικά και να εστιαστεί πιο συγκεκριμένα η επίθεση αλλά και να δημιουργηθεί και η “γλώσσα” της παράταξης.

Μια πρώτη ματιά σε αυτά τα 3 μπλογκς που είναι ενδεικτικά της τάσης που περιγράφω (υπόψη εδώ ότι ενίοτε γίνεται και αναμετάδοση από εδώ σε άλλες σελίδες) ο αναγνώστης θα πει “δεν γίνεται, αυτοί οι τύποι παραείναι υπερβολικοί εώς γελοίοι για να τους πάρει κάποιος στα σοβαρά”. Αυτό ισχύει μεν, αλλά είναι βεβιασμένο και λανθασμένο συμπέρασμα. Επειδή απλούστατα η έλλειψη σοβαρότητας δεν σημαίνει ότι είναι αναποτελεσματική η προπαγάνδα που παράγουν. Δεν πρόκειται για ηλίθιους και είναι αφέλεια εκ μέρους μας να παρασυρθούμε στον πειρασμό να τους δούμε ως τέτοιους. Και αυτό επειδή λειτουργούν συστηματικά, συντονισμένα και απόλυτα στοχευμένα όσον αφορά την πολιτική των δημοσιεύσεων τους. Ας δούμε λίγο σε πιο πολλύ βάθος την αυτο-παρουσίαση τους. Το Χριστόφιας Γουότς ονομάζεται “επιτροπή για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Κύπρο” σαφής δηλαδή η διεκδίκηση από μέρους τους της αντι-χουντικής αντίστασης και έμμεση αναφορά στην “επιτροπή για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα” μέσα από την οποία συγκροτήθηκε η ΕΔΕΚ στα τέλη της δεκαετίας του 1960. Ο στόχος εδώ είναι διπλός – από την μια υποβολή της θέσης ότι σήμερα υπάρχει ΑΚΕΛική ενδοτική δικτατορία και από την άλλη άντληση πολιτικής υπεραξίας μέσα από την οικειοποίηση του ιστορικού αντιστασιακού χώρου και του Μακαριακού κέντρου με συνεχείς κολακευτικές αναφορές στους παλιούς και δήθεν μεγάλους ηγέτες, στον Σπύρο, τον Τάσσο και τον Γιατρό που τους αντιπαραβάλλουν με τους σημερινούς δήθεν πουλημένους και προσκυνημένους διαδόχους τους. Το Ενδομήδεια Κύπρου ψαρεύει ακόμα πιο αριστερά. Αυτο-προβάλλεται ως “αναρχο-αυτόνομο” και ως το κυπριακό τμήμα του παγκόσμιου ακτιβίστικου διχτύου εναλλακτικής ενημέρωσης ιντημήντια, επίσης σε μια προσπάθεια άντλησης πολιτικής υπεραξίας και επηρεασμού πολιτικά αφελούς και ανεπαρκώς ενημερωμένου κοινού. Το ιστολόγιο Φουκού από την άλλη ψαρεύει πιο λάιτ και πιο ποδοσφαιρικά. Αυτή η πρώτη ακροδεξιά τάση είναι ουσιαστικά μια μετάλλαξη του Γριβισμού που αφήνει εν μέρη στην άκρη τον Γρίβα και τον Μακάριο και προσαρμόζει τον λόγο της στα δεδομένα της σημερινής εποχής. Σε αυτή την προσπάθεια επιχειρείται να βαφτεί το μαύρο άσπρο. Ότι η ομοσπονδιακή επανένωση είναι ρατσιστική διχοτόμηση, ότι ο αντι-φασισμός είναι ερυθρός φασισμός, ότι το ΑΚΕΛ είναι το όργανο του ιμπεριαλισμού και του κεφαλαίου στην Κύπρο, ότι οι ε/κ είναι πολίτες δεύτερης κατηγορίας σε σχέση με τους τ/κ στην Κυπριακή Δημοκρατία, ότι οι πατριωτικές δυνάμεις δέχονται δήθεν την καταστολή από το προδοτικό καθεστώς Χριστόφια κλπ.

Η δεύτερη τάση μπορεί να χαρακτηριστεί ως “λογική πολιτικής πρωτοπορίας” ή “στρατευμένη εθνική ενημέρωση”. Εδώ ο ιδεολογικός προσανατολισμός είναι πιο προσδιορισμένος και η πολιτική τοποθέτηση κάπως πιο σοβαρή. Αυτοπροσδιορίζονται κάπως ως η αιχμή του δόρατος στον αγώνα του Έθνους, οι φρουροί της πατρίδας που πολεμούν τους εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς και οι αφυπνιστές του λαού που θα πρέπει να ξυπνήσει για να σώσει τον εαυτό του. Τα καθαρά διαδικτυακά παραδείγματα εδώ είναι ο Εμπροσθοφύλακας και η Αντι-παρακμή ενώ μη περιορισμένοι στο διαδίκτυο είναι η Πρώτη Γραμμή και το φοιτητικό σχήμα Μέτωπο Ηνωμένου Βασιλείου. Αυτή η τάση είναι η πιο γνώριμη σε εμάς καθώς κτίζει πάνω στην ιστορία των παραδοσιακών ενωτικών οργανώσεων, του Δράσις Κες και της παραδοσιακής Γριβικής ακροδεξιάς, απλά εσχάτως και με άρωμα Λυσσαρίδη. Αυτή η τάση παίρνει πιο σοβαρά την παραδοσιακή στους εθνικιστές αντίληψη περί ενιαίου χώρου Κύπρου-Ελλάδας και εστιάζει και πλειοδοτεί στα εθνικά ζητήματα γενικά – την μεγαλόνησο Κύπρο, την Θράκη, και την Μακεδονία που απειλούνται ειδικά και τον ελληνισμό που κινδυνεύει συνολικά, από τον Νεο-Οθωμανισμό της Τουρκίας, τον φιλο-Τουρκισμό των Δυτικών και από την εσωτερική διάβρωση που επιφέρουν οι εθνομηδενιστές που αλώνουν την παιδεία και οι μετανάστες που κατακλύζουν την κοινωνία του έθνους.

Η τρίτη τάση μπορεί να χαρακτηριστεί ως “λογική ιδεολογικής και φυλετικής καθαρότητας” και πρόκειται για μια καθαρή φασιστική και ρατσιστική κατάσταση που εκφράζεται από οργανώσεις όπως το ΕΛΑΜ, το Εθνικιστικό Δημοκρατικό Κόμμα και το Κίνημα Ελληνικής Αντίστασης. Εδώ δεν υπάρχει η λογική της συσπείρωσης του λαού ή μιας συμμαχίας των πατριωτικών δυνάμεων από όλο το πολιτικό φάσμα γενικά και αόριστα. Εδώ υπάρχει συγκεκριμένη προσπάθεια συγκρότησης ενός πολιτικού πόλου και ενός στρατοπέδου – που θα αποτελείται από τις καθαρές εθνικιστικές δυνάμεις – που βρίσκονται εκτός των πολιτικών κομμάτων και του κατεστημένου. Η Αδούλωτη Κερύνεια και το Δράσις Κες για παράδειγμα, θεωρούνται οργανώσεις υποταγμένες στο κομματικό κατεστημένο, ενώ το Λάος ή το Ευρωκό μη επαρκώς εθνικιστικά. Πρόκειται για εθνικο-σοσιαλιστική οπτική, με παραστρατιωτική λογική ενίοτε και δράση όπου δεν χωρά λογική συμμαχιών ή συνύπαρξης με τις φίλιες δυνάμεις αλλά υπαγωγή και ενσωμάτωση τους κάτω από την μια και μοναδική ηγεσία και όπου δεν χωρά λογική αντιπαράθεσης με τους αντιπάλους αλλά καταστροφή τους. Η βία εδώ δεν είναι εργαλειακή, ούτε βέβαια απλά λεκτική και συμβολική αλλά κεντρική και επουσιώδες στη μιλιταριστική και πατριαρχική τους κοσμοαντίληψη και πρακτική. Σε πολιτικό επίπεδο δεν αρκούνται στο κάλεσμα για τερματισμό των συνομιλιών όπως οι άλλοι αλλά απαιτούν και κλείσιμο των οδοφραγμάτων και περαιτέρω στρατικοποίηση και πολεμική ετοιμότητα. Δεν έχουν καμιά αναστολή να χρησιμοποιήσουν ανοιχτά ρατσιστικό λόγο με αναφορές στην ανωτερότητα της ελληνικής φυλής, εκδίωξη των ξένων από την χώρα, στους οποίους βέβαια περιλαμβάνονται και οι τ/κ οι οποίοι αποκαλούνται Κύπριοι σε εισαγωγικά ή μογγόλοι, ούτε βέβαια έχουν καμιά αναστολή στο να εξυμνήσουν ανοιχτά τον Γρίβα και την ΕΟΚΑ Β την οποία θεωρούν ούτως ή άλλως την ένδοξη συνέχεια και τη λογική μετεξέλιξη της ΕΟΚΑ, ούτε βέβαια έχουν αναστολές στο να δικαιολογήσουν τον Ιωαννίδη και το πραξικόπημα του 1974.

Οι πρώτες δυο τάσεις δεν είναι κάτι καινούργιο, ούτε κάτι αποκλειστικά διαδικτυακό. Ίσως το επιθετικό στυλάκι να είναι κάπως φρέσκο, η αυτοπεποίθηση και το θράσος να είναι νέα αποκτήματα αλλά επί της ουσίας οι δυο αυτές τάσεις αποτελούν μέρος, έκφραση και μετεξέλιξη του κοινωνικά διάχυτου εθνικισμού που ενυπάρχει και στα έντυπα και στα ραδιοτηλεοπτικά μέσα. Η τάση του σατιρικού τραμπουκισμού στα έντυπα “Ποντίκι” και Ένωση” ενώ η τάση της “εθνικής πρωτοπορίας” στον Αντέννα, την Σημερινή και το Ράδιο Πρώτο, στην Μάχη και εν μέρη ακόμα και στον Φιλελεύθερο. Η τρίτη ακροδεξιά τάση αντίθετα, που είναι και η μόνη αυστηρά ομιλούντες νεοφασιστική (αυταρχική δηλαδή όχι μόνο στην μορφή αλλά και στο περιεχόμενο) είναι βασικά διαδικτυακό φαινόμενο καθώς δεν εκφράζεται ακόμα σε έντυπα μέσα πέραν από κάποια μεμονωμένα άρθρα. Η φασιστική τάση διεκδικεί όμως βήμα στα ΜΜΕ ως μια άλλη άποψη στα πλαίσια της δημοκρατίας και το εκπληκτικό είναι ότι βρίσκει σε κάποιον βαθμό κάλυψη και στήριξη όχι μόνο από τις άλλες δυο τάσεις της ακροδεξιάς αλλά και από διάφορες ευρύτερες δυνάμεις της συντηρητικής δεξιάς, ανάμεσα στη διανόηση, τα ΜΜΕ ακόμα και σε κάποια κοινοβουλευτικά κόμματα. Μάλιστα ακόμα και όταν ενίοτε οι άλλες εθνικιστικές τάσεις προσπαθούν να την αποκλείσουν πχ από “αντι-κατοχικές εκδηλώσεις” και “εθνικά μνημόσυνα” δεν το επιχειρούν στην βάση των διαφορών τους, ούτως ή άλλως το ξέρουν πολύ καλά ότι συμφωνούν και συμβαδίζουν στην θέση περί “αποκλειστικής ελληνικότητας της Κύπρου” και περί “αντικατοχικού αγώνα ενάντια στην ομοσπονδιακή λύση”, αλλά στην αγωνία μην τους χαλάσουν την πιάτσα και τους πάρουν την ηγεσία. Η συνηθισμένη κατηγορία των άλλων ακροδεξιών προς τους φασίστες είναι ότι παίζουν το παιχνίδι του ΑΚΕΛ και ότι προβοκάρουν με ακρότητες τον προοπτικά μαζικό τους αγώνα. Δεν θέλω να επεκταθώ στις κοκορομαχίες των μαγαζιών, ούτε και υπάρχει ιδιαίτερος λόγος να μας απασχολήσουν στην συζήτηση.

Προεκτάσεις και προτάσεις

Κλείνω την εισήγηση μου συνοψίζοντας το βασικό επιχείρημα και διατυπώνοντας κάποιες σκέψεις προς την κατεύθυνση της αντιφασιστικής δράσης. Ο φασισμός ή ο νεο-φασισμός δεν μπορεί να διαχωριστεί από το ευρύτερο εθνικιστικό κίνημα που τον περιβάλλει και αποτελεί την δεξαμενή του, ούτε και να αποσυνδεθεί από ευρύτερες κοινωνικές διεργασίες και διαδικασίες που τον παράγουν και τον αναπαράγουν. Ο φασισμός δεν είναι απλά φανατική ή εγκληματική συμπεριφορά. Έχει πολιτικό περιεχόμενο, πρόταγμα και στοχοθεσία. Με αυτή την έννοια χρίζει ανάλυσης και πάνω σε αυτή την βάση πρέπει να οικοδομηθεί η πολιτική μας αντι-φασιστική δράση. Ο φασισμός τρέφεται από το κυπριακό και την διχοτόμηση και αντλεί από την διάχυτη ξενοφοβία της κοινωνίας, τον εθνοκεντρισμό της παιδείας, τον αυταρχισμό της πολιτικής ζωής, της οικονομίας, του εργασιακού χώρου. Για αυτό και η αντιφασιστική δράση πέραν από την εστίαση στο φαινόμενο, τον φασισμό και την ακροδεξιά, θα πρέπει να συνοδεύεται και από μια ευρύτερη κριτική και στις αιτίες που το παράγουν αλλά και στις δυνάμεις που άμεσα ή έμμεσα το υποθάλπουν και του προσφέρουν κάλυψη και στήριξη, είτε πολιτική, είτε οικονομική είτε ακόμα και διανοητική. Δεν μπορούμε να εστιάζουμε στις καθαρά φασιστικές ομάδες και να αφήνουμε τον ρατσιστικό λόγο και τις φασιστικές νοοτροπίες που τις συναντούμε σε ένα ευρύτερο κοινωνικό στρώμα στο απυρόβλητο. Ο φασισμός, πέραν από τις γενικόλογες βλακείες για τα καθαρά αίματα, τον στρατευμένο λαό, και το εθνικιστικοποιημένο προλεταριάτο που πουλά ως “επαναστατική” θεωρία έχει συγκεκριμένες πολιτικές θέσεις. Συγκέντρωση και απέλαση των ξένων, κλείσιμο των οδοφραγμάτων, τερματισμός των συνομιλιών και εθνική εγρήγορση για καλύτερη απόδοση στον αντι-τουρκικό αγώνα διπλωματικό σήμερα δυνητικά στρατιωτικό αύριο. Τις προάλλες το σύνθημα “μην φέρετε τούρκους στα σχολεία” στην είσοδο του Λυκείου στο Φρέναρος εμπόδισε την προγραμματισμένη επίσκεψη της Σεβγκιούλ Ουλουντάγκ για να μιλήσει για το ζήτημα των αγνοουμένων. Δεν ήταν όμως η ίδια η ηγεσία της ΠΟΕΔ που εξέφρασε ακριβώς αυτή τη θέση το 2009 ως απάντηση στην πρόταση του Υπουργού Παιδείας για κοινές συναντήσεις ε/κ και τ/κ εκπαιδευτικών και μαθητών στα πλαίσια της προσπάθειας για καλλιέργεια κουλτούρας ειρηνικής συνύπαρξης; Τις προάλλες ο Κουλίας δεν μας είπε στην τηλεόραση σχολιάζοντας το σύνθημα της ακροδεξιάς, “κάτω τα χέρια ομοσπονδιακοί, η Κύπρος είναι ελληνική”, “μα τί έχει το σύνθημα;” και “φυσικά και είναι ελληνική η Κύπρος”; Η ο Σωτήρης Σαμψών πέρσι σε σχέση με καταγγελίες για εθνικιστικά συνθήματα στον στρατό ότι το “Ελλάς, Ελλάς σκέπασε και μας” “δεν είναι εθνικιστικό σύνθημα”; Μπορώ να απαριθμήσω πολλά τέτοια περιστατικά. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται.

Λοιπόν πίσω στο διαδίκτυο και την μπλογκόσφαιρα. Δεν είναι εύκολο να μετρηθεί ο αντίκτυπος ή η βαρύτητα του ακροδεξιού λόγου. Η σχετικά μαζική χρήση του διαδικτύου είναι μόλις 1 δεκαετίας στην Κύπρο και η μπλογκόσφαιρα λιγότερο από μια πενταετία και δεν υπάρχουν επιστημονικές έρευνες ακόμα για την γενικότερη επίδραση και την επιρροή της. Λίγος είναι ο κόσμος που ασχολείται συστηματικά με το διαδίκτυο και λίγοι παρακολουθούν την μπλογκόσφαιρα. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι πρόκειται για αμελητέο ή για ασήμαντο πεδίο παρέμβασης. Και αυτό για δυο λόγους. Πρώτον επειδή ο λόγος που αρθρώνεται ή / και αναδημοσιεύεται στην μπλογκόσφαιρα, αναμεταδίδεται συχνά μέσα από ηλεκτρονικά ταχυδρομεία, σελίδες κοινωνικής διχτύωσης, φυλλάδια και αφίσιες στους δρόμους, σπρέη στους τοίχους κλπ. Και δεύτερον επειδή πολλές φορές δημοσιογράφοι και αρθρογράφοι των ΜΜΕ βρίσκουν ειδήσεις και κυρίως σχολιασμό για γεγονότα της επικαιρότητας έτοιμο στα μπλογκς και τον χρησιμοποιούν στα κείμενα τους. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι τα ΜΜΕ και η μπλογκόσφαιρα βρίσκονται πλέον σε αμφίδρομη σχέση.

Οι τρεις διακριτές τάσεις του ακροδεξιού λόγου στη κυπριακή μπλογκόσφαιρα δεν είναι απλά τρεις εναλλακτικές ιδεολογικές θέσεις ή τρεις διαφορετικές πολιτικές τάσεις. Είναι και αυτό. Αλλά πιο ουσιαστικά επιτελούν διαφορετικές λειτουργίες μέσα σε ένα ευρύτερο κοινωνικό χώρο και ένα ευρύτερο πολιτικό στρατόπεδο. Οι τρεις λογικές λειτουργούν αν όχι όλες συντονισμένα, πάντως σίγουρα κάποιες παράλληλα και συμπληρώνοντας η μια την άλλη. Ο τραμπουκισμός και ο χαφιεδισμός είναι μέθοδοι που προϋποθέτουν όμως την ύπαρξη και ενός πολιτικού περιεχομένου, είτε φανερού είτε κρυφού. Και οι παραστρατιωτικές συμμορίες δεν είναι αυθύπαρκτες. Αναφέρονται σε μια πολιτική λογική, υπακούν σε μια πολιτική ηγεσία και φρουρούν μια πολιτική παράταξη. Που μπορεί να μην έχει εσωτερική συνοχή και ενιαία συγκρότηση, έχει όμως κοινό προσανατολισμό και στόχο, κοινό αντίπαλο και κοινό εχθρό και εν δυνάμει σε μια κατάσταση κρίσης, έξαρσης και υστερίας, συμπαράταξη. Δεν τίθεται θέμα διαλόγου με την ακροδεξιά. Μια έμμεση απάντηση σε κάποια αληθοφανή επιχειρήματα της στη δημόσια σφαίρα είναι συνήθως αναγκαία. Αλλά σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να παίξουμε το παιχνίδι των συντηρητικών που θέλουν να αντιπαραβάλουν δήθεν τα δυο άκρα – των φασιστών και των αντιφασιστών. Η ακροδεξιά είναι επικίνδυνη για την κοινωνία και αυτό πρέπει να γίνει σαφές σε όλους – και σε αυτούς που της παρέχουν πολιτική κάλυψη. Χρειάζεται να περιθωριοποιηθεί πολιτικά και να αντιμετωπιστεί αποφασιστικά από ένα διευρυμένο πολιτικά και κοινωνικά αντιφασιστικό μέτωπο από την φιλελεύθερη δεξιά μέχρι και τον ριζοσπαστικό και εναλλαχτικό χώρο. Το κράτος δεν μπορεί να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τον φασισμό για πολλούς λόγους. Χρειάζεται αντιφασιστικό κίνημα. Ένα κίνημα μαζικό, δυναμικό και διαθετημένο να ανακόψει την ανοδική πορεία του φασισμού και να αντιμετωπίσει τις φασιστικές δυνάμεις και μέσα στην πολιτεία, και μέσα στην κοινωνία, και στο δημόσιο λόγο και στον δρόμο.